Iskopavanja vršena u Lepenskom Viru pokazala su postojanje predneolitske kulture u Istočnoj Srbiji. Kultura starijeg neolita spustila se niz Dunav do ušća Timoka i ovom rekom krenula prema njenim izvorišnim tokovima, ostavljajući traga u Ljubičevcu, Dušanovcu, Prahovu, Jelašnici, Velikom Izvoru, Grljanu, Leskovcu, Lenovcu, Gornjoj Beloj Reci, Radičevcu i dr.
Vinčanska kulturna grupa, koja pripada epohi mlađeg neolita, potvrđuje se u Istočnoj Srbiji, kako preko kuća za stanovanje i oruđa za rad, tako i posredstvom keramike (četiri primerka antropomorfnih figurina iz ovog perioda čuvaju se u Narodnom muzeju u Zaječaru).
Posle vinčanske faze u Istočnoj Srbiji mešaju se razni kulturni uticaji. Bubanjsko-humska kulturna grupa prešla je preko Svrljiga u dolinu Timoka i tu se susrela sa Salkuca grupom, koja je iz Oltenije prodirala uz Timok. Njihovo međusobno preplitanje najjasnije se ispoljilo u ranom sloju Zlotske pećine, kao i i u površinskim nalazima iz Gornje Bele Reke i Brestovačke Banje.
Oko 2000. godine pre nove ere počele su u dolinu Timoka da prodiru sa severa mase nomadskih stočara. One su se povezivale sa indoevropskim grupama i tako svojim jezikom stvarale osnovu za dalji razvoj indoevropskih jezika. Od starosedelaca i došljaka formirali su se, kasnije poznati, stanovnici naše zemlje Iliri i Tračani.
Najstariji poznati stanovnici naših krajeva bili su Tribali. Oni su vršili pljačkaške upade u Grčku i u Makedoniju, pa ih je Filip II Makedonski pokorio. Nakon njegove smrti Tribali su se uskomešali, ali su ponovo bili pokoreni od Filipovog sina Aleksandra Makedonskog.
Posle Tribala, na ovom području se spominju Mezi. Njihova politička istorija počinje polovinom I veka pre nove ere, tj. onog momenta kada su stupili u dodir sa Rimljanima. Brojni pohodi Rimljana nisu slomili nezavisnost Meza, sve do 28. godine pre nove ere, kada ih je pokorio Marko Kras.
U dolini Timoka spominju se i Timahi, o kojima se, sem imena, ništa više ne zna.
Zaječar nekadaZajednička crta svih ovih plemena je njihova pokretljivost, što je znak niskog civilizacijskog razvitka. Oni nisu ulagali trud u krčenje i obradu zemlje, nisu gradili naselja, niti su u zemlji, kojom su raspolagali, videli najdragocenije sredstvo svoje egzistencije.
Od 28. godine pre nove ere, tj. pokoravanja Meza od strane rimske vojske na čelu sa Markom Krasom, ovi krajevi su ušli u sastav rimske države. Od zemalja Meza i susednih zemalja Rimljani su obrazovali provinciju Meziju, davši joj ime po najratobornijem narodu sa kojim su ratovali na ovom delu Balkanskog poluostrva.
Rimska vladavina izvršila je velike promene na Balkanskom poluostrvu i u ovim krajevima: razorila je besklasno rodovsko uređenje i stvorila nove, klasne robovlasničke odnose. Do tada najzaostaliji deo Balkanskog poluostrva, Mezija je postala jedan od najžitorodnijih krajeva Carstva. Rudarstvo se razvilo do visokog stepena i u dolini Timoka postalo važna privredna grana.
U rimsko doba izgrađena je čitava putna mreža u dolini Timoka. Najvažniji put je išao od Niša, dolinom Timoka ka Dunavu, uz koji je podignut veliki broj utvrđenja. Najveći rimski građevinski objekat u ovom kraju je Gamzigrad, u blizini istoimenog sela.
Slovensko doseljavanje na Balkansko poluostrvo, a posebno u dolinu Timoka, jedva da se može rekonstruisati u najgrubljim crtama. Nakon povremenih pljačkaških upada, njihovo naseljavanje Balkana počelo je početkom VII veka nove ere. Oni Sloveni koji su se naselili u dolini Timoka, nazvali su se Timočanima.
Prve direktne vesti o Timočanima odnose se na 818. godinu, kada se oni vec smatraju formiranom slovenskom grupom, koja je živela u zajednici sa Guduskancima, sa kojima su imali zajedničkog kneza i (tada) priznavali vrhovnu vlast bugarskog vladara. Te, 818. godine su se odmetnuli od Bugara i od tada pa dalje smenjivali su se gospodari ovog područja, sve do pohoda srpskog velikog župana Stefana Nemanje 1183. godine, kada je on, preko Ćuprije, krenuo na istok. Prešavši preko Čestobrodice, spustio se u dolinu Crnog Timoka, gde mu je vizantijska vojska pružala jak otpor kod sela Lukova. Veštim manevrisanjem Nemanja je zauzeo ove krajeve i držao ih do 1190. godine, do svog poraza na Moravi, kada je ove krajeve morao da vrati Vizantiji. Sa kasnijom propašću vizantijskog carstva srpska i bugarska država su se borile za prevlast u ovim krajevima. Bugari su nakratko zagospodarili ovim područjem, ali potonji srpski vladari su uspeli da ga stave pod jurisdikciju srpske države. Iskoristivši vladarsku nesposobnost cara Uroša, Dušanovog sina, Mađari su 1365. godine zauzeli Vidin, gospodareći ovim područjem do pojave nove sile na Balkanu - Turaka. U jednom naletu, Turci su 1396. godine zagospodarili celim ovim područjem, koje je ostalo pod njihovom vlašću sve do 1833. godine.
Kao naselje Zaječar se prvi put spominje u turskom popisu iz 1466. godine (za vreme sultana Mehmeda Osvajača). Naselje je tada imalo osam porodica i davalo je svom spahiji 540 akči prihoda.
U periodu od XVI-XVIII veka ima malo podataka o naselju. Nešto više podataka o Istočnoj Srbiji zabeleženo je u drugoj polovini XVII veka. Ovi podaci svedoče o ratnim pohodima ugarske i austrijske vojske protiv Turske (Veliki rat 1683-1699, rat 1716-1718, rat 1737, 1788. godine i drugi), koji su teritorijalno zahvatali i ove krajeve i u kojima je bilo srpskih dobrovoljaca. Stanovništvo ovih krajeva bilo je izloženo, ne samo ratnim strahotama, već i drugim nedaćama koje rat donosi: rekvizicije, pustošenja, pljačke, teror i dr, što je uzrokovalo česta iseljavanja preko Dunava.
Prvi srpski ustanak inicirao je takvu težnju i u ovim krajevima. U Crnoj Reci 1805. godine knez Milisav čorđević se dogovorio sa popom Radisavom Jovanovićem iz Planinice i Ivkom iz Krivog Vira da se diže ustanak. Kod sela Iline (ispod Rtnja) oni ubiju turskog subašu, pa krenu na Zaječar. Međutim, do napada nije došlo, jer je, u međuvremenu, vidinski vezir Osman Pazvan-Oglu svima dao oproštaj.
Posle oslobođenja Beograda, 1806. godine, stvoreni su povoljni uslovi za dizanje ustanka u ovim krajevima (Pazvan-Oglu je početkom 1807. godfine umro, a Rusija je već uveliko bila u ratu sa Turskom). Karađorđe je odobrio hajduk Veljku Petroviću, knezu Milisavu i popu Radosavu da sa Timočanima i Crnorečanima dižu ustanak. Posle niza uspešnih bojeva, za kratko vreme najveći deo Krajine, Zaječara i Gurgusovca bio je oslobođen.
Kriza i propast Prvog srpskog ustanka imali su teške posledice i u ovim krajevima. Hajduk Veljko junački gine u odbrani Negotina, a Turci ponovo zauzimaju celu Istočnu Srbiju uključujući i
Sokobanju. Tu su se održali sve do 1833. godine, kada je ovaj deo Srbije u nizu uspešnih bojeva konačno oslobođen i ponovo pripojen Srbiji.
Timočka Krajina je živela mirno sve do 1876. godine, kada su Srbija i Crna Gora ušle u rat sa Turcima, potpomažući time srpske ustanike u Bosni i Hercegovini, koji su digli bunu 1875. godine. Ovi krajevi su ponovo postali poprište krvavih borbi sa Turcima, koji su ovamo upadali iz Vidinskog pašaluka. Za ratne potrebe srpska vlada je formirala četiri grupacije: jedna od njih je bila Timočka vojska pod komandom pukovnika Milojka Lešjanina, koja je dobila zadatak da vodi borbe sa Turcima na Vidinskom pravcu. Početkom jula 1876. godine Moravska i Timočka vojska su obrazovale jednu grupaciju pod komandom ruskog generala Černjajeva. Početne uspehe Timočke vojske zamenili su neuspesi i veliki gubici kod Velikog Izvora, kao i napuštanje Knjaževca od strane jedinice potpukovnika Horvatovića, čime je ugrožena i odbrana Zaječara. Isti je napušten bez borbe, a Turci su se zaustavili u visini Planinice, bojeći se dubljeg ulaska u dolinu Crne Reke. Zauzetu teritoriju Turci su opljačkali i opustošili, u čemu su prednjačili Čerkezi i bašibozuci. Pod pritiskom Rusije Turska je sa Srbijom sklopila mir, pod uslovom da se povrati stanje status-quo od pre rata. Iz ovog rata Srbija je izašla materijalno, finansijski i moralno iscrpljena.
Ni ovaj mir nije dugo trajao. Rusija je 12. aprila 1877. godine napala Tursku, u čemu je Srbija videla povoljnu priliku i odmah stala uz Rusiju. Ovaj put, Srbija je imala više uspeha, dobivši znatna teritorijalna proširenja. Ali, odlukama berlinskog kongresa, 1878. godine, Srbija je morala da vrati ove teritorije i vrati se na "stare istočne granice Kneževine Srbije".
Na unutrašnjem planu, Srbiju tog vremena su potresale brojne dinastičke afere, politički sukobi opozicije i kneževske - potonje kraljevske (knez Milan je 22. februara 1882. godine proglašen za kralja) - vlasti, težak položaj seljaštva i drugo, što je dovodilo do čestih nemira i buna u Srbiji.
Još rane od ratnih strahota nisu bile zalečene, a već 1883. godine je u Istočnoj Srbiji izbila Timočka buna. Pre Timočke bune desila su se na području Zaječara dva oružana sukoba između naroda i policije (u martu 1883. godine u selu Grljanu, gde su se seljaci pobunili zbog popisa stoke i u maju iste godine, ne dopuštajući da im vlast žigoše stoku, pobunili su se meštani sela Gamzigrada i na prilazima selu podigli barikade.
Neposredan povod Timočkoj buni je bila naredba Vlade o oduzimanju oružja od narodne vojske. Radikalski prvaci su objašnjavali narodu da naprednjačka vlada to čini iz straha od naoružanog naroda, da bi ga oduzimanjem oružja držala u još većoj pokornosti. Te godine, na septembarskim izborima za Narodnu skupštinu radikali su odneli veliku pobedu, a radikalsku skupštinu kralj Milan nije želeo da prihvati, pa ju je raspustio i formirao naprednjačku vladu Nikole Hristića.
Odmah po otpočinjanju rada Komisije za oduzimanje oružja buna je odmah izbila. Prvo je se pobunio boljevački srez, a odmah zatim sokobanjski i knjaževački. Buna je zahvatila i neke delove zaječarskog sreza, a sam grad Zaječar igrao je važnu ulogu u rešavanju sudbine ove bune. Vođi pobune bili su lokalni radikalski prvaci: u boljevačkom srezu pop Marinko Ivković, Dobrosav Petrović i pop Milija Petrović; u sokobanjskom srezu Ljuba Didić, a u Knjaževcu Aca Stojanović, Gavra Aničić i drugi.
Vlada je reagovala žestoko: odmah je proglašeno vanredno stanje, obrazovan preki sud i angažovan novoformirani korpus stajaće vojske za ugušenje pobune. Neorganizovanu, nejedinstvenu i komandno necentralizovanu pobunu vojska je brzo i u krvi ugušila. Već u novembru 1883. godine, nakon nepuna dva meseca, buna je likvidirana, pobunjenici pohapšeni, a mnogi, posebno vođe, streljani. Novembar 1883. godine je bio najtragičniji mesec u istoriji Zaječara. Nazvan je "mesecom smrti". Preki sud je izricao smrtne kazne, koje su već sutradan izvršavane na Kraljevici. Preki sud je u Zaječaru osudio 825 učesnika bune (94 na smrt, ostale na robiju, zatočenje i zatvor, dok je 70-oro uhapšenih oslobođeno).
U Beogradu su pohapšeni članovi Glavnog odbora Narodne radikalne partije i sprovedeni pred Preki sud u Zaječaru. Neki od njih su pred sudom pokazali slabost, kukavičluk i izdajničko držanje. Deo ih je osuđen na smrt, deo na zatvorske kazne, a deo oslobođen. Nikola Pašić, vođa stranke, uspeo je da prebegne u Bugarsku, odakle je nastavio političku borbu protiv režima kralja Milana.
Zaječar nekadaUjedinjenje Istočne Rumelije sa Bugarskom, ali i želja da se dokaže pred srpskim narodom, naveli su kralja Milana da Bugarskoj 1885. godine objavi rat. U bici na Slivnici srpska vojska je doživela sraman poraz, zahvaljujući nespremnosti, neorganizovanosti, slabom komandovanju, nejasnim ratnim ciljevima i dr. Kralj Milan je zbog ovog poraza bio primoran da abdicira, što je i učinio 1889. godine u korist svog sina Aleksandra (isti je u oficirskog zaveri, zajedno sa svojom suprugom, ubijen u noći 28-29. maja 1903. godine, a na srpski presto je doveden Petar I Karađorđević).
Nikola Pašić se 1889. godine, nakon abdikacije kralja Milana, vraća u zemlju. Već 1890. godine je izabran za predsednika Narodne skupštine, a 1891. godine sastavio je svoj prvi kabinet Vlade.
Period mira i stabilnosti kratko je trajao. Srbiji, a u okviru nje Timočkoj Krajini i Zaječaru, bilo je suđeno da u roku, kraćem od dve godine, učestvuje u tri velika rata - dva balkanska i u Prvom svetskom ratu.
Za vreme oba balkanska rata Zaječar je sačinjavao pozadinu. Pred njim, kao i celom Timočkom Krajinom, ležale su velike obaveze: prikupljanje i slanje hrane za vojsku, čuvanje saobraćajnica od diverzija, utovar i istovar materijala za front i drugi pozadinski zadaci. U ovim ratovima Timočani su bili mobilisani u dve divizije - Timočku diviziju I poziva (u sastavu II armije) i Timočku diviziju II poziva (u sastavu I armije). Ove divizije su prošle slavan ratni put, ne samo u balkanskim ratovima, već i u Prvom svetskom ratu, učestvujući u svim velikim bitkama ovih ratova.
U Prvom svetskom ratu Timočka Krajina je bila pozadina, sve do 14. oktobra 1915 godine kada su Bugari počeli napad na Zaječar. Borbe su trajale do 29. oktobra 1915. godine, kada su Bugari ušli u Zaječar i konačno okupirali ove krajeve.
Nakon povlačenja srpske vojske preko Albanije cela Srbija je bila okupirana i podeljena na dve okupacione zone: austrougarsku i bugarsku. Linija razgraničenja ovih zona išla je Velikom Moravom od Smedereva do Stalaća, pa na jug pravcem Kruševac - Lebane - Gnjilane - Å ar planina. Bugarska okupacija Istočne Srbije trajala je tri godine, za koje vreme je vršena sistematska denacionalizacija i fizičko istrebljenje srpskog stanovništva i sistematsko uništavanje njihovih materijalnih i kulturnih dobara.
U septembru 1918. godine savezničke i srpske snage na Solunskom frontu prešle su u ofanzivu. Srpska II armija i konjička brigada francuskog generala Gambete 13. oktobra 1918. godine oslobodile su Pirot, a dva dana kasnije Svrljig i Kalnu i počele se spuštati u dolinu Timoka. Knjaževac je oslobođen 16. oktobra. U okolini Zaječara, 15. oktobra, seljaci su se digli na ustanak protiv okupatora, čime su olakšali dejstvo srpskih i savezničkih snaga na timočkom pravcu. Nakon niza borbi na prilazima Zaječaru iz pravca Knjaževca, Konjička brigada generala Gambete umarširala je 19. oktobra 1918. godine u Zaječar.
Posle oslobođenja od Bugara, Zaječar postaje sedište Timočkog okruga, sastavljenog od sledećih srezova: zaječarskog, zaglavskog, timočkog i boljevačkog.
Nakon dve decenije življenja i rada u miru celu državu (Kraljevinu Jugoslaviju) i ove krajeve zahvatio je novi ratni požar, mnogo strašniji i krvaviji od predhodnog. Za Kraljevinu Jugoslaviju i zaječarski kraj Drugi svetski rat je počeo 6. aprila 1941. godine. Već 13. aprila te godine, oko četiri časa po podne, u Zaječar su ušla jedna nemačka borna kola i dva motocikla sa prikolicom, kao predhodnica nemačke vojne jedinice, koja je se kretala iz Bugarske i u Zaječar ušla 14. aprila.
Nemci su u Zaječaru formirali svoju okružnu komandu (krajskomanda-turu), čija se nadležnost prostirala na ceo zaječarski okrug. Da bi lakše gospodarili okupiranim regionom, Nemci su naredili da određene upravne ustanove, škole i drugi organi nastave sa radom, ali pod njihovom punom okupacionom jurisdikcijom.
Zbog prirodnih bogatstava Timočke Krajine (rudnici bakra, pirita, zlata i srebra u Boru i Majdanpeku, uglja u Rtnju, Bogovini, Vrškoj Čuki, Podvisu, Dobroj Sreći i drugim nalazištima, žita u Krajini i drugim timočkim ravnicama, šuma i stočnog fonda) i zbog geostrategijskog položaja, ova oblast je za Nemce imala poseban značaj. Zbog toga su ovde držali jače oružane snage.
Tokom celog ratnog perioda okupatoru je pružan oružani otpor, na šta je on odgovarao krvavim represalijama. Na nesreću ovog naroda, ovaj rat nije bio samo dvosmeran. On je bio i građanski, koji je u sukobima različitih političkih i ideoloških opcija odneo mnogo žrtava i stvorio nove raskole i deobe, koji još uvek traju.
Borbe za oslobođenje Zaječara otpočele su 6. septembra 1944. godine napadom 23. srpske divizije Narodnooslobodilačke Vojske Jugoslavije (NOVJ) na Zaječar. Jedinice ove divizije su već sutradan, 7. septembra u 16 časova, ušle u grad. Međutim, već 8. septembra 23. divizija je se moprala povući iz grada, jer su jake nemačke snage, koje su se povlačile iz Grčke (delovi E grupe armija), nadirale dolinom Timoka ka Zaječaru. Teške i krvave borbe za oslobođenje vođene su do kraja septembra i prvih dana oktobra na širem prostoru Zaječara zajedničkim dejstvom jedinica NOVJ i Crvene armije. U noći 7/8. oktobra 1944. godine jedinice 45. divizije NOVJ i delovi 64. korpusa i 4. mehanizovanog korpusa Crvene armije okončali su ovu višenedeljnu borbu i ušli u Zaječar. Time je ovaj grad konačno postao slobodan, razvijajući se i gradeći u miru do danas.
Text source: Zajecar
Photo: Srbija Panorame
